Dzieła Mortęskiej

Służebnica Boża Magdalena Mortęska  jest autorką dwóch wybitnych dzieł prozą, które współtworzą barokową literaturę religijno-mistyczną. Oba dzieła zawierają doniosłe uwagi o godności osoby ludzkiej, wolności i mocy człowieka, współtworząc barokowy humanizm chrześcijański i reprezentując personalizm, ze swą wizją duchowej mocy jednostki. Oba utwory powstały jako zapis wykładów klasztornych Mortęskiej dla mniszek, spisywany latami przez siostry (kolejne słuchaczki).

• Nauki duchowne, które stanowią komentarz do Pisma Świętego;
• Rozmyślania o Męce Pańskiej, uporządkowana według schematu medytacji ignacjańskiej refleksja nad męką Chrystusa.

Spisany tom rozmyślań o Męce Pańskiej – można przypuszczać, że tematyka tych rozmyślań sięgała od Ostatniej Wieczerzy aż do Golgoty; zachowane jednak teksty, w dodatku dopisane do rozmyślań innego autora, obejmują tylko część wydarzeń Wielkiego Czwartku: pierwsze rozmyślanie nosi tytuł „O wybieżeniu Pańskim na śmierć”, ostatnie zaś, trzydzieste szóste, wciąż jeszcze dotyczy Wieczernika i zatytułowane jest „O kazaniu Pańskim do Apostołów swoich”.

Dwie formalne cechy tych tekstów uderzają szczególnie. Po pierwsze, ich krótkość. Każdy z nich przeczytać można w minutę, podczas gdy rozmyślanie benedyktynki powinno było trwać przynajmniej pół godziny. Można, oczywiście, przeczytać całość jako tzw. lekturę duchowną, jednym ciągiem; ale tu chodzi raczej o to, że tekst pisany miał być tylko wskazaniem kierunku myśli, tylko schematem, który modląca się zakonnica powinna była wypełnić własnymi treściami, czyli pracą własnej wyobraźni, umysłu i woli.

Druga to literackie podejście do tekstu ewangelicznego. Bez ozdobników, jakby rysując tylko kontur kreską, autorka potrafi stworzyć cały obraz, szczegółowy i bogaty w znaczenia przenośne. Poświęca na przykład kilka rozmyślań tej zupełnie epizodycznej postaci z narracji Ewangelii, jaką jest właściciel domu, w którym odbyła się Ostatnia Wieczerza. Zaczyna od spotkania Apostołów z nosiwodą i musi wybrać: czy ów człowiek z dzbanem był sługą pana domu, czy też nim samym? Jeśli to drugie, to widocznie zarabiał na życie roznoszeniem wody, a w takim razie musiał być ubogi… Gromadząc takie szczegóły, nigdy nie rozmija się z zapisem ewangelicznym; wszystkie te domysły są do obronienia na gruncie tego zapisu, i tu jest wielka różnica między jej pisarstwem a wcześniejszymi apokryfami biblijnymi. Autorzy bowiem apokryfów puszczali wodze fantazji zupełnie bez ograniczeń; ta autorka potrafi granic możliwości nie przekroczyć. Z drugiej strony jednak potrafi także wyciągnąć wnioski nie tylko z tego, co ów nosiwoda robił, ale nawet z tego, czego nie robił: nie przyłączył się do ludzi spiskujących przeciw jakiemuś Nauczycielowi, ale w prostocie ducha zajmował się swoją pracą, i przez to może służyć za wzór… To moralizatorskie nastawienie jest oczywiście skutkiem samej istoty rozmyślania; ale gdyby nie ono, można by mniemać, że się ma do czynienia z czymś w rodzaju dzisiejszej powieści biblijnej.

A oto fragment rozważania Męki Pańskiej:

    Uważaj, jaki frasunek złością swoją potajemną ten złośliwy Judasz zgromadzeniu wszystkiemu narządził. Naprzód sam Pan począł się frasować z nieupamiętany złości jego, potem wszyscy uczniowie zasmuceni siedzą. O jak wiele złego jedna złość sprawiła: ci się smęcą, co niewinni, a ten, co winny, i łzy nie wypuścił. Toż się i u ciebie czasem znajduje, a zwłaszcza kiedy owo dla nieumorzonych twoich skłonności, w których się rozpuściwszy biegasz, ciężka bywasz zakonowi, ciężka przełożonym, frasunkiem i zgorszeniem wszystkiemu zgromadzeniu. O jako często kto inszy serdecznie złości twoje opłakował, a przecię to tobie nic albo barzo mało pomagało. Wierz mi, nie zginą te łzy przełożonych twoich, zebrano i schowano je, i stawiają je za świadectwo przeciwko uporowi złości twojej.